Saoedi-Arabië: “Het contracteren van wereldberoemde sportsterren als Cristiano Ronaldo is onderdeel van een bredere branding-inspanning”

Vijf jaar lang, aan het begin van deze eeuw, was de Italiaanse journalist Federico Rampini, hoofd van het bureau in Peking van de krant La Repubblica, getuige van de grote transformatie die China doormaakte. Hij observeerde van dichtbij hoe miljoenen Chinezen zich uit de armoede bevrijdden en geleidelijk toetreden tot een middenklasse waarmee de 'meesters van de wereld' vandaag de dag rekening moeten houden. Deze ervaring, de huidige correspondent van La Repubblica in New York, resulteerde in een opmerkelijke bestseller: De Chinese Eeuw. Nu, het resultaat van verschillende intensieve reizen naar Saoedi-Arabië, heeft Rampini opnieuw een werk gepubliceerd dat op zijn minst controverse, maar ook reflectie belooft. Te beginnen met de titel, die verwijst naar het land dat feitelijk werd geregeerd door prins Mohammed bin Salman: Het Nieuwe Arabische Rijk.

Hoe zou u de huidige geopolitieke situatie in het Midden-Oosten omschrijven? Denkt u dat de regio het toneel zal zijn van een grote confrontatie tussen de supermachten van de wereld? En welke gevolgen kan dit hebben voor de rest van de wereld?

We bevinden ons midden in een ingrijpende machtsverschuiving in het Midden-Oosten. Israël vestigt zich als een regionale hegemonische macht met een niveau van dominantie dat in de regio niet meer is gezien sinds de ondergang van de grote lokale rijken – het Perzische, Arabische en Ottomaanse rijk. Sinds Israëls overwinning in de Zesdaagse Oorlog in 1967 weten we dat het land militair sterker is dan zijn directe buren. Maar vandaag de dag is het verschil groter dan ooit. Israëls militaire, technologische en inlichtingencapaciteiten hebben een niveau bereikt dat het ver boven elke andere regionale speler plaatst. Wat de wereldmachten betreft, heeft slechts één – de Verenigde Staten – een overweldigende macht en invloed in dit gebied. Toen president Trump opdracht gaf tot het bombarderen van drie kerncentrales in Iran, werd het duidelijk dat noch China noch Rusland konden ingrijpen om hun bondgenoot te helpen. Ze werden effectief gemarginaliseerd. Dit toonde niet alleen de militaire dominantie van de VS aan, maar ook de beperkingen van de wereldwijde reikwijdte van de andere supermachten in het Midden-Oosten. Voorlopig zijn de gevolgen voor de rest van de wereld beperkt maar significant. De belangrijkste daarvan is de bevestiging dat brute macht nog steeds de internationale betrekkingen domineert. Na de wreedheden die Hamas op 7 oktober 2023 beging – massamoorden en ontvoeringen – is Israël tot de conclusie gekomen dat diplomatie een instrument is geworden dat door zijn vijanden wordt gemanipuleerd, in plaats van een weg naar vrede. Of deze perceptie nu terecht is of niet, het geniet nu brede steun van de Israëlische publieke opinie. Dit geldt niet alleen voor premier Benjamin Netanyahu; het sentiment zit veel dieper.

Wie heeft de beste kans om te winnen in de machtsstrijd tussen Saoedi-Arabië, Israël en Iran? Zou Turkije zich ook in deze strijd kunnen mengen?

Israël bekleedt momenteel duidelijk de leidende positie in de regionale hiërarchie. Militair, economisch en qua innovatie overtreft het zowel Saoedi-Arabië als Iran. Saoedi-Arabië streeft er echter actief naar zijn positie te versterken door middel van een reeks strategische partnerschappen. Het is zeer waarschijnlijk dat Riyad zal proberen zijn plan om de betrekkingen met Israël te normaliseren nieuw leven in te blazen, in de geest van de onder Amerikaanse auspiciën ondertekende Abraham-akkoorden. Iran en Turkije zullen uiteraard proberen het ontstaan ​​van een as Riyad-Tel Aviv te voorkomen, waarbij elk zijn eigen belangen nastreeft. Iran, dat nog steeds verbonden is met de overblijfselen van radicale groeperingen zoals Hezbollah en Hamas, zal proberen een front van verzet tegen Israël te handhaven en mogelijk zijn nucleaire programma nieuw leven in te blazen. Turkije, onder president Erdogan, streeft een onafhankelijke agenda na die onder meer bestaat uit het uitoefenen van invloed in de Arabische wereld, waarbij het zich vaak positioneert als verdediger van de soennitische islam. Zowel Teheran als Ankara zullen zich verzetten tegen normalisatie, maar zij zullen dit afzonderlijk doen en op basis van verschillende strategische berekeningen. Op de lange termijn zal veel afhangen van de vraag of kroonprins Mohammed bin Salman (MbS) vasthoudt aan de pragmatische, op belangen gebaseerde aanpak die zijn huidige strategie kenmerkt. Zo ja, en als Israël hierop inspeelt met betekenisvolle gebaren in de Palestijnse kwestie, zou deze heroriëntatie wel eens de hoeksteen kunnen worden van een nieuwe regionale orde.

Bent u ervan overtuigd, zoals u in uw boek hebt verwoord, dat Saoedi-Arabië door snelle transformatie in de komende decennia een soort nieuw China zou kunnen worden en zo meer invloed in de wereld zou kunnen krijgen? Welke overeenkomsten ziet u in de evolutie van deze twee landen, die u zo goed kent?

In mijn boek presenteerde ik deze vergelijking met een aantal belangrijke kanttekeningen. Ik benadrukte nadrukkelijk dat de parallel niet letterlijk geïnterpreteerd moet worden. De twee landen verschillen sterk in omvang, bevolking, economische structuur en historische erfenis. China is een beschavingsstaat met 1,4 miljard inwoners en eeuwen van bureaucratisch bestuur en confucianistische meritocratie. Saoedi-Arabië is een tribale monarchie met 35 miljoen inwoners, waarvan een derde in het buitenland geboren is. De opkomst van China werd mogelijk gemaakt door bepaalde ingrediënten die in Saoedi-Arabië volledig ontbreken. Zo kende Zuid-China al protokapitalistische structuren in de late middeleeuwen. De confucianistische ethiek moedigde spaarzaamheid, discipline en respect voor kennis aan. Toen China onder Deng Xiaoping zijn economie begon te liberaliseren, kon het een beroep doen op een grote en bekwame diaspora, met name Taiwanese kapitalisten die als eerste investeerders op het vasteland waren. De Chinese bevolking bestaat overwegend uit Han-Chinezen en is cultureel cohesief. De demografie van Saoedi-Arabië daarentegen is complexer. De afhankelijkheid van geïmporteerde arbeidskrachten creëert een gesegmenteerde samenleving. Tot 40% van de beroepsbevolking is buitenlands, en veel van deze werknemers zijn uitgesloten van het nationale sociale contract. Historisch gezien zijn veel Saoedische burgers gewend geweest te leven van olie-inkomsten – een royale verzorgingsstaat voor de geprivilegieerden en een bescheiden maar uitgebreid vangnet voor de rest. Dat gezegd hebbende, hangt er vandaag de dag iets in de lucht in het koninkrijk dat me doet denken aan het China dat ik tegenkwam tijdens mijn jaren in Peking (2004-2009). Er heerst een vergelijkbaar gevoel van momentum, een enthousiasme onder jongeren, een geloof dat de toekomst vorm kan krijgen door hard werken en initiatief. In steden als Riyad en Jeddah zie je nu een bruisend ecosysteem van internationale ondernemers – waaronder veel vrouwen – die graag deelnemen aan wat wordt gezien als een historische transformatie. Het is in deze geest, in plaats van een strikte structurele analogie, dat ik parallellen zie tussen Saoedi-Arabië en China twintig jaar geleden.

Wat was de aanleiding voor de veranderingen die momenteel in Saoedi-Arabië gaande zijn?

Verschillende historische en geopolitieke factoren kwamen samen om de Saoedische leiders tot verandering te bewegen. Na de val van de sjah van Iran in 1979 vreesde het Huis van Saoed een soortgelijke islamitische revolutie. Als reactie hierop stond het nog meer invloed af aan het wahabistische geestelijke establishment, in de overtuiging dat religieus conservatisme de monarchie zou beschermen. Het resultaat was rampzalig voor de Saoedische samenleving: vrouwenrechten werden ingetrokken, religieuze intolerantie werd geïnstitutionaliseerd en het land stagneerde sociaal en intellectueel. Erger nog, Saoedi-Arabië raakte verwikkeld in een giftige ideologische rivaliteit met Iran, waarbij beide partijen fundamentalisme financierden en exporteerden naar de hele moslimwereld. Saoedische olierijkdom financierde moskeeën, madrassa's en liefdadigheidsinstellingen die ultraconservatieve opvattingen propageerden – vaak vermengd met antiwesterse retoriek – in immigrantengemeenschappen van Europa tot Zuidoost-Azië. De gevolgen waren wereldwijd. En toen kwam het alarm: 11 september 2001. Toen bekend werd dat de meeste aanslagplegers Saoedische staatsburgers waren, was de schok in Riyad groot. Kort daarna begon het terrorisme ook in Saoedi-Arabië zelf toe te slaan. Toen begon de koninklijke familie te beseffen dat haar beleid de kiem van chaos had gezaaid. Het duurde even, maar deze periode markeerde het begin van interne reflectie en de opkomst van een jongere, meer pragmatische leider die de noodzaak inzag om met het verleden te breken.

Hoe zou u het leiderschap van Mohammed bin Salman (MbS) en de impact ervan binnen en buiten het koninkrijk omschrijven? Zou hij gezien kunnen worden als een Saoedische Xi Jinping?

MbS is een product van het Saoedische systeem, maar hij is anders dan al zijn voorgangers. Hij is volledig opgeleid in het koninkrijk, niet in het Westen, waardoor hij een meer organische band heeft met de cultuur en mentaliteit van de Saoedi's. Tegelijkertijd is hij echter sterk beïnvloed door de Amerikaanse managementcultuur, gefascineerd door de wereld van de technologie en onderhoudt hij banden met iconen uit Silicon Valley zoals Elon Musk. Zijn machtsovername werd mogelijk gemaakt door een reeks rigoureuze berekeningen. De monarchie moest vier realiteiten onder ogen zien:

1. De oorlogen tegen Israël waren definitief verloren. Erkenning van Israël was niet langer een ideologisch verraad – het was een geopolitieke noodzaak.

2. In plaats van Israël te demoniseren, zou het koninkrijk er beter aan doen om van het land te leren: van het startup-model, investeringen in onderwijs, wetenschap en innovatie.

3. Om te moderniseren moest Saoedi-Arabië gedeeltelijk seculariseren, naar het voorbeeld van Dubai en Bahrein. Een rigide religieus monopolie was niet langer verenigbaar met vooruitgang.

4. Ten slotte vormde Iran – niet Israël of het Westen – de existentiële bedreiging voor de stabiliteit en het voortbestaan ​​van het koninkrijk. MbS voerde deze agenda meedogenloos efficiënt uit. De moord op Jamal Khashoggi, de arrestaties van leden van de koninklijke familie om financiële schikkingen af ​​te dwingen – deze daden maken duidelijk: hij is geen democraat. Hij is een despoot, maar een hervormingsgezinde despoot. In die zin is de vergelijking met Xi Jinping inderdaad terecht – hoewel MbS de institutionele machinerie van de Chinese Communistische Partij mist. Zijn regering is persoonlijker en minder bureaucratisch.

Is de aanwezigheid van Cristiano Ronaldo in het Saoedische voetbal een factor voor maatschappelijke verandering of is het vooral een strategie om de zichtbaarheid van de sportindustrie te vergroten?

Het is vooral de tweede optie. Het contracteren van bekende internationale sportberoemdheden zoals Cristiano Ronaldo maakt deel uit van een bredere brandinginspanning. Saoedi-Arabië wil zich herpositioneren op het wereldtoneel, niet alleen als energiereus, maar ook als culturele en toeristische bestemming. Sport, met name voetbal, dient als een effectief instrument in deze rebrandinginspanning. Het organiseren van prestigieuze toernooien, het verwerven van buitenlandse clubs en het opzetten van nationale competities maken allemaal deel uit van wat je geopolitieke marketing zou kunnen noemen. Dat gezegd hebbende, zijn er indirecte voordelen voor het maatschappelijk middenveld. De toestroom van buitenlandse atleten, fans en toeristen stimuleert interculturele blootstelling. Saoedi's, met name jongeren, maken kennis met nieuwe levensstijlen en waarden. Dit kan een liberaliserend effect op de lange termijn hebben. De simpele daad van openstelling voor de wereld brengt een vorm van zachte transformatie met zich mee.

Zijn jonge Saoedi's tevreden met de hervormingen, of dreigt er een groeiende frustratie?

Tijdens mijn recente bezoek aan het koninkrijk ontmoette ik veel jonge Saoedi's die oprecht trots waren op de veranderingen die gaande waren. Ze zien de kroonprins als een gedurfde en visionaire leider en steunen zijn agenda grotendeels. Er heerst enthousiasme, hoop en het gevoel dat er iets historisch gebeurt. Dit optimisme is echter voorwaardelijk. Het is gebaseerd op de aanname dat de hervormingen echte economische kansen zullen brengen. Als de verwachtingen niet worden waargemaakt – als er geen banen worden gecreëerd of als de ongelijkheid groter wordt – kan desillusie snel toeslaan. MbS implementeert een 'saudiseringsbeleid' om ervoor te zorgen dat lokale burgers voorrang krijgen bij het vinden van werk. Buitenlandse bedrijven die in het koninkrijk actief zijn, zijn verplicht een bepaald quotum Saoedische staatsburgers aan te nemen. Hoewel dit kansen kan bieden voor jongeren, brengt het ook risico's met zich mee: het kan zelfgenoegzaamheid of zelfs een gevoel van eigenwaarde bevorderen als het niet gepaard gaat met daadwerkelijke investeringen in onderwijs en vaardigheden.

Welke gevolgen hebben deze veranderingen voor kwesties als mensenrechten en vrijheid van meningsuiting?

De vooruitgang is ongelijkmatig. De meest zichtbare en gevierde verbeteringen hebben betrekking op vrouwenrechten. Vrouwen kunnen nu autorijden, zonder mannelijke voogdij naar het buitenland reizen en hun eigen kleding kiezen. Hun deelname aan het hoger onderwijs en de arbeidsmarkt neemt toe. De vrijheid van meningsuiting blijft echter streng gecontroleerd. Er is geen onafhankelijke pers en afwijkende meningen worden niet getolereerd. Politieke gevangenen blijven achter de tralies en de rode lijnen in het publieke debat worden strikt gehandhaafd. Hoewel sommige sociale vrijheden zijn uitgebreid, blijven politieke vrijheden vrijwel onbestaande.

Zou een nieuwe vorm van Saoedisch nationalisme andere landen in de regio kunnen beïnvloeden?

Wat we zien is geen heropleving van het klassieke Arabische nationalisme, dat ideologisch en vaak antiwesters was. In plaats daarvan cultiveert MbS een nationalisme dat geworteld is in economische prestaties en technologische innovatie. Het is gebaseerd op prestaties, niet op identiteit. De referentiepunten zijn steden als Dubai en landen als Israël, niet de ideologische visies van Nasser, Khadaffi of Saddam Hoessein. Dit nieuwe model zou andere Golfstaten en zelfs verder weg gelegen landen kunnen aantrekken. Het is een pragmatische vorm van nationalisme – minder gericht op historische grieven en meer op wereldwijde concurrentiekracht. Het zou de Golf kunnen helpen herpositioneren als een cruciale regio in een multipolaire wereld – een buffer tussen China en het Westen, een knooppunt van innovatie en kapitaal.

Hoe positioneert Saoedi-Arabië zich in de bredere islamitische wereld?

Het koninkrijk blijft zich diep bewust van zijn symbolische autoriteit als hoeder van de Twee Heilige Moskeeën. Deze status verleent het een zachte macht die zich uitstrekt over de moslimwereld, van Afrika tot Zuidoost-Azië. Tegelijkertijd weet Saoedi-Arabië dat het concurreert met twee andere grote islamitische machten: Iran en Turkije. Beide zijn bevolkter en, in sommige opzichten, cultureel invloedrijker. Iran, met 90 miljoen inwoners, en Turkije, met 85 miljoen, zijn demografisch gezien bijna drie keer zo groot als Saoedi-Arabië. Ze projecteren religieuze en politieke invloed via zeer verschillende kanalen: Teheran via zijn sjiitische allianties, Ankara via soennitische netwerken en pan-islamitische retoriek. De Saoedi's proberen zich te onderscheiden door modernisering en strategische investeringen. Ze gokken erop dat een meer vooruitstrevende, welvarende en technologisch geavanceerde versie van de islam hen aantrekkelijker zal maken, vooral onder jongere moslims wereldwijd.

Welke gevolgen had de oorlog in Gaza voor de regionale dynamiek?

In Europa lag de focus op de humanitaire crisis en de politieke gevolgen voor Israël, dat zich diplomatiek steeds meer geïsoleerd voelt. De erkenning van de Palestijnse soevereiniteit door landen als Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Canada wordt gezien als een keerpunt. In de Arabische wereld reageerde de publieke opinie verontwaardigd en verdrietig. De beelden uit Gaza hebben de "Arabische straat" in vuur en vlam gezet en de sympathie voor de Palestijnse zaak hernieuwd. Dit publieke sentiment wordt echter niet noodzakelijkerwijs gedeeld door Arabische regeringen. De meeste regimes in de regio zijn de Palestijnse leiding beu, met name de banden met Iran. Er heerst het gevoel dat de Palestijnen herhaaldelijk kansen hebben verspeeld en dat Hamas eerder een last dan een aanwinst is. Dit werd onlangs duidelijk toen de Arabische Liga – met zwaargewichten als Saoedi-Arabië, Egypte en zelfs Qatar – een ongekende gezamenlijke verklaring uitvaardigde waarin Hamas werd opgeroepen de wapens neer te leggen en de macht in Gaza over te dragen. De verklaring betuigde ook steun aan een toekomstig Palestijns leiderschap, onafhankelijk van Iraanse invloed. De Franse minister van Buitenlandse Zaken Jean-Noël Barrot noemde de verklaring terecht "historisch en ongekend". Het markeert een breuk met de traditionele houding van automatische solidariteit en signaleert een nieuwe regionale consensus: de toekomst van het Midden-Oosten vereist wellicht de marginalisering van Hamas om normalisatie met Israël mogelijk te maken.

Hoe ziet u het Midden-Oosten in 2030? Denkt u dat Saoedi-Arabië zijn Visie 2030 zal kunnen halen of zelfs overtreffen?

Het koninkrijk investeert massaal in kunstmatige intelligentie (AI), groene waterstof en de productie van elektrische voertuigen. Met alleen al 40 miljard dollar voor AI positioneert Saoedi-Arabië zich als een serieuze concurrent in de wereldwijde technologierace – en speelt het, symbolisch gezien, in dezelfde klasse als Microsoft en Google. Vision 2030 beoogt de afhankelijkheid van olie te verminderen en de economie te diversifiëren. Het koninkrijk wil koploper zijn in hernieuwbare en waterrecyclingtechnologieën. De ambities omvatten zelfs het transformeren van zichzelf tot een productiecentrum en een toeristische bestemming. In 2023 noteerde het de hoogste bbp-groei van de G20. Er blijven echter uitdagingen bestaan. Met een kleine inheemse bevolking en een arbeidsmarkt die sterk afhankelijk is van buitenlandse werknemers, zal industrialisatie niet eenvoudig zijn. Bovendien creëert het autoritaire karakter van het regime beperkingen: buitenlanders worden uitgesloten van het sociaal contract en politieke stabiliteit wordt gehandhaafd door strenge controles. Desondanks is de geopolitieke strategie duidelijk: een brug slaan tussen Oost en West en tussen Noord en Zuid. Recente stappen – zoals de normalisering van de betrekkingen met Iran via Chinese bemiddeling, de toetreding tot de BRICS-groep en het achter de schermen voeren van onderhandelingen over de erkenning van Israël – tonen aan dat de Saoedische diplomatie wendbaar en ambitieus is. Gaza heeft een aantal van deze plannen laten ontsporen, maar ik betwijfel of MbS zijn buitenlandse beleid zal laten bepalen door de gecombineerde druk van Netanyahu, Hamas en de Iraanse ayatollah Khamenei. Uiteindelijk zet MbS in op een nieuw soort legitimiteit: een die geworteld is in prestaties, niet in afkomst. Of het nu via AI of Neom gaat, sommige Vision 2030-projecten kunnen mislukken of met tegenslagen te maken krijgen. Sommige zijn altijd gemarginaliseerd of geannuleerd. Maar de meest opvallende breuk met het verleden is deze: Saoedi-Arabië laat de cultuur van wrok en slachtofferschap los die een groot deel van de Arabische wereld lange tijd heeft verlamd.

Saoedi-Arabië wil zich opnieuw positioneren op het wereldtoneel, niet alleen als energiegigant, maar ook als culturele en toeristische bestemming.